Spasticiteit treedt op als symptoom bij verschillende ziektebeelden zoals bij cerebrale verlammingen, bij dwarslaesie of multipele sclerose. Het is een verschijnsel waarbij er ’n verhoging is van de spierspanning en er kunnen onwillekeurige bewegingen bij ontstaan. Indien de spasticiteit geen hinder veroorzaakt, hoeft dit niet specifiek te worden behandeld.
Milde vormen van spasticiteit kunnen meestal goed behandeld worden met fysiotherapie in combinatie met medicamenten (bijvoorbeeld dantrium, lioresal en diazepam). In het ideale geval verbeteren deze medicamenten de motorische controle over de spieren zonder dat er spierzwakte optreedt.
Intrathecale baclofen therapie voor behandeling van spasticiteit
Bij ongeveer 30% van de patiënten met ernstige gegeneraliseerde spasticiteit kan met orale medicatie geen adequate controle worden verkregen over de spasticiteit. Klachten die dan kunnen optreden zijn: problemen met liggen en zitten, moeilijkheden bij zelfverzorging of het maken van transfers en pijnklachten door hevig aanspannen van de spieren.
Voor deze groep patiënten is er naast behandeling met koude en warmte therapie, oefentherapie, hydrotherapie, vibratie therapie, chemische ‘motor- point’ of zenuw blokkade, en destructieve chirurgische ingrepen, behandeling mogelijk met neuromodulatie, waarbij spasmolytica (‘spierontspanners’) intrathecaal worden toegediend. Vooral de intrathecale toediening van baclofen biedt voor veel van deze ‘onbehandelbare’ patiënten uitkomst.
Bij deze behandeling wordt een pompje geplaatst onder de huid van de buik; meestal in de onderbuik. Vanuit dit pompje wordt een dun slangetje (een katheter) onderhuids geleid naar de wervelkolom en daar tussen de wervels door ingebracht in de met vocht gevulde ruimte rond het ruggenmerg. De pomp kan worden gevuld met baclofen, een medicijn tegen spasticiteit. De pomp brengt dit medicijn via de katheter rechtstreeks bij het ruggenmerg waar het medicijn werkzaam is.
Een belangrijk voordeel is dat op deze wijze het optreden van neveneffecten geminimaliseerd wordt. Al sinds 1988 wordt in Enschede intrathecale baclofen- therapie toegepast bij ernstige, functioneel belemmerende, spasticiteitproblematiek. Op deze pagina wordt uiteengezet wie er mogelijk voor de therapie in aanmerking komt en wat het inhoudt.
Wie komt voor intrathecale baclofen therapie in aanmerking?
Patiënten met stabiele, ernstige gegeneraliseerde vorm van spasticiteit (van de romp en benen)die de orale medicatie niet verdragen, teveel last hebben van bijwerkingen of niet voldoende reageren op maximale toegestane dosis, en functioneel er erg veel hinder van ondervinden (in ADL-functies) komen in aanmerking voor de zogenaamde intrathecale baclofentherapie.
Voornaamste indicaties
- Spasticiteit
- Multiple Sclerose-MS
- Cerebral palsy-CP
- Stroke
- Spinal Cord Injury
- Dystonia met zeer pijnlijke krampen
- CRPS met severe dystonia
Wat houdt behandeling met een baclofenpomp in?
Als een patiënt mogelijk in aanmerking komt voor deze therapie wordt de patiënt uitgenodigd op het spreekuur van het revalidatiecentrum Het Roessingh voor onderzoek van de spasticiteit. De patiënt krijgt dan tevens uitgebreide informatie krijgen over de behandeling. Ook de mogelijke bijwerkingen en eventuele risico’s zullen met de patiënt worden doorgesproken. Voorts krijgt de patiënt uitgebreide informatie mee naar huis zodat alles nog eens rustig kan worden doorgelezen en naderhand eventuele vragen kunnen worden gesteld.
De behandeling met intrathecale baclofen vind plaats volgens een behandelplan dat uit drie fasen bestaat.
- Proefbehandeling fase, eventueel gevolgd door:
- Implantatie fase
- Postoperatieve fase
Proefbehandeling fase
Proefbolus
Bij (bijna) complete dwarslaesie patiënten met spasticiteit die de dagelijkse verpleging en verzorging extreem belemmert. Hiervoor wordt de patiënt 1 tot 2 dagen opgenomen in het ziekenhuis Medisch Spectrum Twente op de afdeling neurochirurgie. Hier wordt een katheter d.m.v. een “ruggenprik” gebracht in de vloeistofruimte rond het ruggenmerg. De katheter wordt door de huid naar buiten geleid. Via deze katheter worden kleine hoeveelheden baclofen ingespoten en wordt nagegaan hoe het effect hiervan is op de spasticiteit. Als de patiënt, meestal na 1 tot 2 doses baclofen, goed op deze proefbehandeling reageert, kan de patiënt op de wachtlijst worden geplaatst voor pompimplantatie.
Extra corporele pomp
Bij sommige patiënten wordt de effectiviteit van de therapie nagegaan in een verlengde proeffase. Hiervoor wordt de patiënt overgeplaatst naar het Revalidatiecentrum het Roessingh waarbij gedurende een aantal dagen baclofen intrathecaal wordt toegediend door middel van een externe pomp. Dit wordt voornamelijk gedaan om functionele testen uit te kunnen voeren zoals, bijvoorbeeld bij patiënten die de spasticiteit deels gebruiken om te staan c.q. lopen.
Implantatiefase
Hierbij wordt onder algemene anesthesie de pomp onder de buikwand geplaatst en verbonden met de onderhuids getunnelde, lumbaal ingebrachte, katheter. Een schematische weergave van de plaats van de katheter en pomp is weergegeven in Figuur 2. De operatie duurt ongeveer 1 uur. Tijdens de implantatie wordt de pomp voor de eerste maal gevuld met baclofen.
Postoperatieve fase
De dag na operatie volgt overplaatsing naar de dwarslaesie- afdeling van het revalidatiecentrum Het Roessingh voor verdere instelling van de baclofenpomp. Tevens wordt tijdens de opname door de fysiotherapeut en de ergotherapeut aandacht besteed aan de gewijzigde situatie waarbij sprake is van minder spasme. Na ontslag volgen geregelde controles op de polikliniek revalidatie van het Roessingh voor het eventueel aanpassen van het toedieningsprogramma en het vullen van de pomp. Afhankelijk van de dagelijkse dosis en de gebruikte concentratie baclofen dient iedere 4 tot 12 weken het reservoir van de pomp te worden gevuld.
De baclofenpomp
Voor intrathecale baclofen therapie zijn verschillende pompsystemen op de markt. Alle systemen bestaan uit een pompje, een katheter en programmeer apparatuur. Het meest wordt gebruik gemaakt van een Synchromed pompsysteem (Medtronic INC, Minneapolis, MN, USA) omdat dit systeem heel precies kan worden ingesteld, volgens de behoefte van de patiënt.
Overzicht van het Synchromed pompje met katheter en de programmeer apparatuur (Medtronic INC.)
Het pompje heeft een doorsnede van ~7 centimeter en bestaat uit een reservoir voor de medicijn, een pompmechanisme, een batterij en een elektronische module voor de besturing. Baclofen wordt in het reservoir van de pomp opgeslagen. De toegang tot het reservoir voor het door de huid (‘percutaan’) inbrengen van baclofen wordt gevormd door één zelfsluitend siliconen septum.
Vanuit de pomp worden de gewenste kleine hoeveelheden baclofen via een katheter in de vloeistof rond het ruggenmerg afgegeven. De hoeveelheid geneesmiddel die wordt afgegeven wordt m.b.v. een computer van buiten af ingesteld. Als de batterij van de pomp leeg raakt moet deze d.m.v. een operatie worden vervangen (niet de katheter).
Schematische weergave van de plaats van de pomp en katheter in het menselijk lichaam
Risico’s
- Een infectie;
- Tijdelijke hoofdpijn als gevolg van het weglekken van ruggenmergvocht;
- Wondvocht in het operatiegebied. Als gevolg van “technische” problemen een toename van spasticiteit op enig moment;
- Door verstopt raken of knikken van de dunnen katheter ( Fig.3);
- Het van zijn plaats raken van de katheter;
- Het voortijdig leegraken van de batterij van de pomp. Een gedetailleerdere beschrijving van risico’s wordt de patiënt overhandigd bij de zogenaamde intake.
Scintigram, een foto van een lage dosis en snel vervallende radioactieve stof als controle van het geïmplanteerde pompsysteem indien er een verdenking is van een blokkering van de katheter. In de foto is te zien hoe de oplossing vanuit de pomp door de katheter loopt (groene kleur) en dan stopt voor het eind van de katheter (blokkade).
Resultaten
In 1988 werd intrathecale baclofentherapie in het MST geïntroduceerd, tot en met 2008 werden meer als 140 patiënten geïmplanteerd. Momenteel verschijnen er regelmatig 80 patiënten voor pompvulling bij de Revalidatieartsen van het Roessingh (dr. G. Snoek en dr. A. Nene). De resultaten die in ons centrum zijn behaald met deze therapie zijn vergelijkbaar met die in verschillende andere (buitenlandse) centra. Effectieve resultaten met betrekking tot een verbetering van het functioneren bij ADL-activiteiten wordt in ongeveer 97 % van de patiënten bereikt! De oorzaak of herkomst van de spinale of cerebrale spasticiteit heeft hier geen invloed op.
De effectiviteit van de therapie is tevens onafhankelijk van de leeftijd en het geslacht van de patiënt en de duur van de spasticiteit. Naast een verbetering van de motorische controle zijn er bij deze therapie ook een aantal secundaire voordelen zoals een verbetering in de ADL en de blaas- en darmfunctie. Ook wordt dikwijls de door de spasticiteit geïnduceerde pijn minder. Doordat individueel een fijne afstelling en titratie mogelijk is kan deze therapie leiden tot een functionele verbetering van de motoriek (het bewegen) en daardoor voor veel patiënten tot een verbetering van de kwaliteit van leven.
Sinds 2008 is het MST- Enschede samen het Revalidatiecentrum Het Roessingh internationaal trainingscentrum voor Intrathecale Baclofentherapie (ITB), gesponsord door Medtronic.